Zofia Stamirowska
Zofia Stamirowska (1910–2003)
Już w czasie studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie zetknęła się z Kazimierzem Nitschem. Pod jego wpływem, jeszcze jako studentka, podczas wakacji na Kociewiu badała miejscowe nazwy własne. Pracę magisterską napisała jednak z historii literatury. W latach 30. XX w. wygrała dwa ogłoszone przez „Wiadomości Literackie” konkursy: na anagram z tytułu pisma („Walka o moc idei i treści”) i na lipogram: opis burzy bez litery „r”, przytoczony przez Juliana Tuwima w jego zbiorze Pegaz dęba. Tuż przed wojną otrzymała pracę w redakcji Polskiego Radia w Warszawie.
Podczas okupacji utrzymywała się z dorywczych zajęć. Była aresztowana i więziona na Pawiaku w 1943 r. Wypędzona z Warszawy po upadku powstania, po wojnie osiadła ze swoją siostrą i jej dziećmi, jedyną pozostałą przy życiu częścią rozległej rodziny – w Krzeszowicach pod Krakowem, gdzie pracowała jako urzędniczka.
Ważny zwrot w biografii Zofii Stamirowskiej nastąpił po publicznym wykładzie Kazimierza Nitscha na początku lat 50. XX w. Profesor rozpoznał swą dawną studentkę i zatrudnił ją w Pracowni Dialektologicznej Polskiej Akademii Umiejętności, zrazu do prac przy Słowniku staropolskim. Jednostka ta w 1953 r. jako Pracownia Atlasu i Słownika Gwar Polskich stała się częścią Zakładu Językoznawstwa PAN w Krakowie. Solidna, dokładna i odpowiedzialna Zofia Stamirowska, prawa ręka prof. K. Nitscha, już wtedy niedowidzącego, została wkrótce kierowniczką tej pracowni. Czuwała nad organizacją prac Małego atlasu gwar polskich, redagowała mapy i wydawała kolejne tomy. W tym samym czasie kierowała również zakładaniem kartoteki Słownika gwar polskich, a także brała udział w opracowaniu jego zasad redakcyjnych. Jednocześnie zaangażowała się w edycję dzieł swojego mentora, Wyboru pism polonistycznych (t. I–IV, 1954–1958) i Wyboru polskich tekstów gwarowych (wyd. II, 1960) – kosztem własnej indywidualnej kariery naukowej. Opracowywanie i wydawanie tekstów dialektologicznych w ówczesnych warunkach technicznych, kiedy jedyne narzędzie filologa stanowiły maszyna do pisania i kalka – było ciężką, mozolną, czasochłonną pracą wymagającą rozległej wiedzy, niesłychanej rzetelności i skupienia. Prof. K. Nitsch we wstępie do Wyboru tekstów gwarowych tak podsumował jej wkład: „Prawdziwą wdzięczność za pomoc winien jestem mgr Zofii Stamirowskiej: bez jej gruntownej znajomości rzeczy, jej wyjątkowej dokładności i staranności niniejsze wydanie przy złym stanie moich oczu nie doszłoby do skutku”.
Dopiero gdy w 1965 r. Zofia Stamirowska przeniosła się do Warszawy, aby objąć kierownictwo Pracowni Słownika Gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur, udało jej się dokończyć i obronić własną rozprawę doktorską pt. Studia nad polskimi przysłówkami. Gwarowe kiedy, wtedy, nigdy, zawsze, zaraz, teraz na tle historycznym. Tu rozpoczęła się jej kolejna leksykograficzna przygoda, w którą, jak zawsze, włożyła całą swoją energię. Zorganizowała kartotekę, opracowała instrukcję redakcyjną i zeszyt próbny, sformowała zespół, z którym w latach 1987–1993 opublikowała trzy pierwsze tomy Słownika gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur. Dzieło to wydawane jest do dziś według tych samych zasad.
W jakiś czas po powrocie do Warszawy, po dwudziestu z górą latach od popowstaniowego exodusu, los zgotował Zofii Stamirowskiej niespodziankę, przypomniał o dawnym życiu. W jednym z pudeł przechowywanych u przyjaciół, które tuż po wyzwoleniu spakowała i wyniosła z mieszkania na ul. Poznańskiej, zasiedlonego przez nowych lokatorów, odkryła rękopiśmienny dziennik Stefana Żeromskiego. Dziennik ten kilka tygodni przed wojną dał jej do przeczytania brat, Jerzy Stamirowski, jako dokument należący do niejakiego sędziego Grossa z Gródka Jagiellońskiego. Kataklizm dziejowy, który się rozpętał wkrótce po tym wydarzeniu, unicestwił sędziego Grossa, Jerzego Stamirowskiego, zdziesiątkował rodzinę Stamirowskich i pozbawił ją dachu nad głową. Ocalił jednak bezcenne świadectwo dojrzewania przyszłego pisarza, tworzone na gorąco w 1890 r. podczas jego pobytu na Podlasiu, w Kielcach i w Nałęczowie. Tomik ten, wydany w 1973 r. w opracowaniu Jerzego Kądzieli, ukazał się poza serią Dzieł jako Dzienników tom odnaleziony. Zofia Stamirowska o tym odkryciu ani o swym darze na rzecz Biblioteki Narodowej nie wspomniała żadnemu ze swoich współpracowników.
Zofia Stamirowska opublikowała szereg artykułów poświęconych leksykologii gwarowej. Otrzymała wiele nagród naukowych i państwowych. Jedyną organizacją, do jakiej należała poza PTJ, był Związek Nauczycielstwa Polskiego. W 1987 r. Polskie Towarzystwo Językoznawcze uczyniło ją swą honorową członkinią. Była osobą życzliwą, mądrą, dobrą i szlachetną. Miała trudne, ale piękne życie.
Katarzyna Sobolewska
